ᲤᲔᲜᲝᲛᲔᲜᲝᲚᲝᲒᲘᲐ
ᲓᲐᲜᲐᲮᲕᲘᲡ ᲒᲖᲐ ᲓᲐ ᲜᲐᲞᲝᲕᲜᲘ ᲠᲔᲐᲚᲝᲑᲐ
ფენომენოლოგია — ეს არის ცნობიერების სტრუქტურების შესწავლა ისე, როგორც ისინი გვესახება უშუალო, პირველი პირის გამოცდილებიდან. ეს ნიშნავს, რომ ჩვენ ვაკვირდებით არა სამყაროს გარედან, არამედ იმას, როგორ ვხედავთ და განვიცდით მას შიგნიდან.
სიტყვა „ფენომენოლოგია“ მომდინარეობს ბერძნული phainómenon-დან — რაც ნიშნავს იმას, რაც ხილულია, რაც თავის თავს აჩენს. ეს არ არის საგანი გარესამყაროში, არამედ ის, რასაც ჩვენ საკუთარ შიგნით განვიცდით, როცა რაიმეს ვუყურებთ ან ვგრძნობთ.
მაგალითად, როცა ჭიქას ვუყურებთ, შეგვიძლია ვიკითხოთ: „ნამდვილად ჭიქას ვხედავ?“ რას აღვიქვამ — თვით საგანს თუ იმ შთაბეჭდილებას, რომელიც ჩემს ცნობიერებაში იბადება? ან როცა წიგნს ვკითხულობთ, ვხედავთ მხოლოდ ასოებს ქაღალდზე, მაგრამ ერთდროულად განვიცდით ისტორიას — სიყვარულის, დანაშაულის ან სიძულვილის. მაშასადამე, რას განვიცდით სინამდვილეში — ასოებს თუ ისტორიას?
ბელგიელმა სიურეალისტმა რენე მაგრიტმა ამ იდეას მხატვრულად გამოხატა ცნობილ ნახატში: მან გამოსახა მილი და ქვეშ მიუწერა — „ეს არ არის მილი“. მართლაც, ჩვენ ვერ მოვწევთ ამ მილს — ეს მხოლოდ გამოსახულებაა. ისევე როგორც სიტყვა „ძაღლი“ ვერ ყეფს — ის მხოლოდ სიმბოლოა.
ეს მაგალითები გვიჩვენებს, რომ ჩვენ ვერასდროს ვეხებით უშუალოდ საგანს, მხოლოდ მის ფენომენს — იმ სახეს, რომელსაც გონება ქმნის.
ᲓᲔᲙᲐᲠᲢᲘ ᲓᲐ ᲪᲜᲝᲑᲘᲔᲠᲔᲑᲘᲡ ᲓᲐᲑᲐᲓᲔᲑᲐ
ფრანგი ფილოსოფოსი რენე დეკარტი (1596–1650) ითვლება ცნობიერების ეპოქის დამფუძნებლად და თანამედროვე ფილოსოფიის მამად.
მისი მთავარი იდეა, კარტეზიანული დუალიზმი, გულისხმობს გონებისა და სხეულის — სულიერი და მატერიალური რეალობის — განცალკევებას, როგორც ორ დამოუკიდებლად არსებულ სფეროს. ისინი ურთიერთქმედებენ, მაგრამ არასოდეს იდენტურები.
დეკარტის ეპოქაში წამოიჭრა კითხვა: რა პირობებია საჭირო იმისათვის, რომ ადამიანი შეძლოს ჭეშმარიტების ამოცნობა?
ამ ძიებიდან დაიბადა ეპისტემოლოგია — ცოდნის თეორია, ანუ მეცნიერება იმის შესახებ, როგორ ვიცნობთ სამყაროს.
ამ პერიოდში ჩამოყალიბდა ორი ძირითადი მიდგომა:
-
ემპირიზმი, რომელიც ამტკიცებს, რომ ცოდნა მოდის გამოცდილებიდან — მხოლოდ იმის შემდეგ, რაც აღვიქვით;
-
რაციონალიზმი, რომელიც აცხადებს, რომ ცოდნა შესაძლებელია გამოცდილებამდე, გონების თანდაყოლილი იდეებითა და ლოგიკით.
დეკარტი იყო რაციონალისტი. მისი ცნობილი გამოთქმა — „Cogito ergo sum“ („ვფიქრობ, მაშასადამე ვარსებობ“) — ნიშნავს, რომ თუნდაც ყველაფერში ვეჭვობდეთ, ერთი რამ მაინც უდავოა: მე ვარსებობ, რადგან მე ვარ ის, ვინც ეჭვობს.
ეს აზრი ამყარებს სუბიექტურობას როგორც საწყის წერტილს — ჩვენი არსებობა იწყება იქიდან, რომ შეგვიძლია გვქონდეს გამოცდილება საკუთარი ცნობიერებიდან.
ᲔᲛᲞᲘᲠᲘᲖᲛᲘ – ᲚᲝᲙᲘ ᲓᲐ ᲰᲘᲣᲛᲘ
დეკარტის იდეები განავითარა ბრიტანელმა ფილოსოფოსმა ჯონ ლოკმა (1632–1704), რომელიც მიეკუთვნებოდა ემპირიზმის მიმართულებას.
ის თვლიდა, რომ ჭეშმარიტებისკენ მიგვიყვანს არა ლოგიკა, არამედ უშუალო გამოცდილება.
როცა რაიმეს აღვიქვამთ, ორი მოძრაობა ხდება:
-
საგნიდან მოდის სიგნალი, რომელიც აღიზიანებს ჩვენს გრძნობას;
-
ტვინი ამ ინფორმაციას გარდაქმნის შიგნურ გამოსახულებად — სურათად ან წარმოდგენად.
ასე იბადება ჩვენი შინაგანი რეალობა, რომელიც ყოველთვის განცალკევებულია საგნისგან. მაგრამ როგორ შეიძლება ვიცოდეთ, შეესაბამება თუ არა ეს გამოსახულება გარე ობიექტს?
ლოკის პასუხი მარტივი იყო — ვერასდროს ზუსტად. შეგვიძლია მხოლოდ ვივარაუდოთ, რომ განმეორებითი გამოცდილება გვაძლევს უფრო ზუსტ ცოდნას, მაგრამ სრული სიზუსტე შეუძლებელია.
ეს აზრი განავითარა დევიდ ჰიუმმა (1711–1776), რომელმაც თქვა, რომ ყველა ცოდნა მოდის გამოცდილებიდან, მაგრამ თვით გამოცდილება რაღაცაზეა დამოკიდებული, რაც მას წინ უსწრებს.
უნდა არსებობდეს გარკვეული სტრუქტურები — a priori — რომლებიც ქმნიან ცნობიერების შესაძლებლობას.
ეს იდეა გახდა ფენომენოლოგიის საფუძველი: ჩვენი ცნობიერება უკვე შეიცავს ფორმებს, რომლითაც ვხედავთ სამყაროს.
ᲘᲜᲢᲔᲜᲪᲘᲝᲜᲐᲚᲝᲑᲐ – ᲪᲜᲝᲑᲘᲔᲠᲔᲑᲘᲡ ᲛᲘᲛᲐᲠᲗᲣᲚᲔᲑᲐ
ფენომენოლოგიის ერთ-ერთი ცენტრალური იდეაა ინტენციონალობა — ცნობიერება ყოველთვის მიმართულია რაიმესკენ:
მე ვაცნობიერებ რაღაცას, ვგრძნობ რაღაცას, ვხედავ რაღაცას.
ფრანც ფონ ბრენტანომ (1838–1917) აღნიშნა, რომ ყველა ცნობიერი აქტი დაკავშირებულია შინაარსთან:
-
წარმოდგენაში რაღაცას წარმოვიდგენთ,
-
განსჯაში რაღაცას ვიცნობთ,
-
სიყვარულში გვიყვარს რაიმე,
-
სურვილში რამეს ვისურვებთ.
ამგვარად, ცნობიერება ყოველთვის ურთიერთობაშია სამყაროსთან — და ეს ურთიერთობა მისი არსია.
ᲔᲓᲛᲣᲜᲓ ᲰᲣᲡᲔᲠᲚᲘ ᲓᲐ ᲤᲔᲜᲝᲛᲔᲜᲝᲚᲝᲒᲘᲘᲡ ᲛᲔᲪᲜᲘᲔᲠᲔᲑᲐ
ფენომენოლოგიის თანამედროვე მამად ითვლება ედმუნდ ჰუსერლი (1859–1938) — ავსტრიელი მათემატიკოსი და ფილოსოფოსი, რომლის გავლენამ განსაზღვრა მთელი XX საუკუნე.
ჰუსერლი ხედავდა ფენომენოლოგიას როგორც მკაცრ მეცნიერებას, რომელიც სწავლობს ცნობიერების პროცესებსა და მათ საფუძვლებს.
მისი აზრით, ფილოსოფია უნდა იყოს გზა, რომელიც გვასწავლის, როგორ გავხდეთ უფრო ცნობიერები, უფრო სრულყოფილები და უფრო ადამიანურები.
ჰუსერლისთვის ფილოსოფიის დანიშ ნულება იყო ცოდნის ბუნების გააზრება — არა რაიმე საგნის შესწავლა, არამედ თვით შემეცნების.
ᲤᲔᲜᲝᲛᲔᲜᲝᲚᲝᲒᲘᲣᲠᲘ ᲛᲔᲗᲝᲓᲘ
ჰუსერლის აზრით, ფენომენოლოგია მოითხოვს:
-
მკაფიო რეფლექსიას,
-
წინასწარი მოსაზრებების შეჩერებას,
-
უშუალო ხედვას გამოცდილებისკენ.
ამისათვის მან შემოიტანა ორი ძირითადი ცნება:
Eidetic reduction — პროცესის, რომლის დროსაც ადამიანი ცდილობს დაინახოს საგნის არსი, სუფთა იდეა, თავისუფალი შეფასებებისგან;
და Epoché — „შეჩერება“, ანუ მდგომარეობა, როცა ადამიანი თრგუნავს საკუთარ ნებასა და მიზნებს და ხდება სამყაროს სუფთა დამკვირვებელი.
ასეთი ხედვა გვაძლევს საშუალებას დავინახოთ რეალობა ისეთი, როგორიც არის — არა ისეთი, როგორიც გვინდა იყოს.
ᲛᲐᲠᲢᲘᲜ ᲰᲐᲘᲓᲔᲒᲔᲠᲘ – ᲧᲝᲤᲘᲔᲠᲔᲑᲘᲡ ᲤᲔᲜᲝᲛᲔᲜᲝᲚᲝᲒᲘᲐ
ჰუსერლის მოსწავლემ, მარტინ ჰაიდეგერმა, ფენომენოლოგიას მისცა ეგზისტენციალური სიღრმე.
ის წერდა:
„უნდა დავინახოთ ის, რაც თავისით გვიჩვენებს თავს — ისე, როგორც თავისით ჩნდება. ეს არის ფენომენოლოგიის არსი: მივიდეთ თავად საგნებამდე.“
ჰაიდეგერი თვლიდა, რომ ადამიანი ვერ ხედავს „ნივთს თავისთავად“, რადგან მუდამ საკუთარ ფილტრებშია ჩაფლული.
თუმცა შინაგანი გახსნილობით შეგვიძლია მივუახლოვდეთ ყოფნას ისე, როგორც ის არის.
ᲤᲔᲜᲝᲛᲔᲜᲝᲚᲝᲒᲘᲘᲡ ᲒᲐᲓᲐᲢᲐᲜᲐ ᲡᲘᲡᲢᲔᲛᲣᲠ ᲞᲠᲐᲥᲢᲘᲙᲐᲨᲘ
ფენომენოლოგიური მიდგომა მოგვიანებით გადაიტანა პრაქტიკაში ბერტ ჰელინგერმა — ფსიქოთერაპევტმა, რომელმაც შექმნა ოჯახის და სისტემური განლაგებების მეთოდი.
ჰელინგერი საკუთარ მუშაობას ფენომენოლოგიურ გზას უწოდებდა.
მისი აზრით, ფენომენოლოგია ნიშნავს გადახედვას ჩვევიდან და გახსნილობას იმის მიმართ, რაც თავს გვიჩვენებს დროში ისე, როგორც არის.
ეს პირველ რიგში არის შინაგანი მდგომარეობა — readiness to see.
ჰელინგერისთვის ეს არ არის ინტელექტუალური ინტერპრეტაცია, არამედ პირდაპირი შეხება იმასთან, რაც ახლა არსებობს.
ის ეკითხება:
„რა არის ეს ახლა? როგორია ის თავისით?“
ასეთი ხედვა ნიშნავს, რომ ადამიანი აღარ ცდილობს რეალობის განსაზღვრას, არამედ აძლევს საშუალებას, რომ რეალობამ თავად აჩვენოს თავი.
ᲑᲔᲠᲢ ᲰᲔᲚᲘᲜᲒᲔᲠᲘ ᲓᲐ ᲤᲔᲜᲝᲛᲔᲜᲝᲚᲝᲒᲘᲣᲠᲘ ᲮᲔᲓᲕᲐ
ჰელინგერის აზრით, ჭეშმარიტება არ არის ფიქრით ნაპოვნი, არამედ ის ჩნდება მხოლოდ იმ წამში, როცა რაღაც საკუთარ თავს აჩვენებს.
„ჭეშმარიტება არის ის, რაც ამ წამს ჩანს და მოქმედებს,“ — ამბობს ჰელინგერი, — „და შემდეგ ისევ ქრება, როგორც ტალღა, რომელიც თავის კვალი ტოვებს ქვიშაზე.“
ასე განსხვავდება მისი ხედვა კონსტრუქტივიზმისგან, რომელიც ამბობს, რომ ადამიანი თავად ქმნის რეალობას აზროვნებით.
ჰელინგერისთვის რეალობა პირველია, ხოლო აზრი — მხოლოდ მისი შემდგომი გამოხატულება.
ფენომენოლოგიური ხედვა განსაკუთრებით ვლინდება ოჯახურ განლაგებაში:
როცა წარმომადგენელი დგას ველში და იწყებს გრძნობების აღქმას, ჩნდება „მცოდნე ველი“ — ისეთი სივრცე, სადაც ინფორმაცია არ არის გონებრივი, არამედ ფენომენოლოგიური.
ეს ველი რეალურია, რადგან ეფუძნება დროის ბუნებრივ წესრიგს: ვინც ადრე მოვიდა, მას აქვს უპირატესობა შემდგომთან მიმართებით; უფროსი წინ არის, ახალგაზრდა — უკან. როცა ეს წესრიგი ირღვევა, ჩნდება ჩახლართულობა.
ᲔᲕᲐ ᲛᲐᲓᲔᲚᲣᲜᲒᲘ — ᲮᲔᲓᲕᲘᲡ ᲡᲘᲛᲓᲐᲑᲚᲔ
გერმანელი ფსიქოლოგი ევა მადელუნგი, ჰელინგერის თანამოაზრე, ამბობს, რომ ფენომენოლოგიური ხედვა გვასწავლის ცნობიერ პოზიციას — შინაგან მდგომარეობას, რომელიც გვიხსნის ცოცხალ რეალობასთან.
მისი თქმით, ჰაიდელბერგის სკოლის კონსტრუქტივისტური თერაპია და ჰელინგერის ფენომენოლოგიური გზა ერთმანეთისგან განსხვავდება:
პირველი ეფუძნება იდეას, რომ ადამიანი თვითონ ქმნის რეალობას;
მეორე კი — რომ რეალობა ნაპოვნია და ჩვენ მხოლოდ უნდა ვიხილოთ იგი.
მადელუნგი წერს:
„შეიძლება ისევე ვილაპარაკოთ ხედვის ჰიბრისზე, როგორც კონსტრუქციის ჰიბრისზე. ორივე შემთხვევაში აუცილებელია სიმდაბლე — გახსნილი მზერა იმაზე, რაც არის.“
ჰელინგერიც ამატებს:
„შეიძლება გეგონოს, რომ ხედავ, მაგრამ სინამდვილეში მხოლოდ საკუთარ წარმოდგენებს უყურებ.“
ამიტომ ფენომენოლოგიური გზა მოითხოვს მდაბლობას — სურვილს არ ვიცოდეთ, არამედ დავინახოთ.
თერაპევტი, რომელიც მართლა ხედავს, არ მოქმედებს როგორც ავტორიტეტი, არამედ უსმენს საერთო ველის სიბრძნეს.
ᲓᲐᲡᲙᲕᲜᲐ — ᲠᲔᲐᲚᲝᲑᲐᲡᲗᲐᲜ ᲒᲐᲮᲡᲜᲘᲚᲘ ᲧᲝᲤᲜᲐ
ფენომენოლოგია გვასწავლის, რომ ცოდნა არ არის საბოლოო მიზანი. ჭეშმარიტება არ იმალება თეორიებში, არამედ ჩნდება იმ წამში, როცა რეალობას ვაძლევთ საშუალებას გამოიჩინოს თავი.
ეს გზა მოითხოვს ნდობას — პროცესის, ველისა და ცხოვრების მიმართ.
როცა ადამიანი თავს ანებებს კონტროლს და უბრალოდ ხედავს, იწყება შინაგანი გარდაქმნა.
როგორც ბერტ ჰელინგერი ამბობს:
„ჭეშმარიტება არ არის ის, რასაც ვიგონებთ.
ის ჩნდება, როცა ვუყურებთ იმას, რაც არის.“
ᲚᲘᲢᲔᲠᲐᲢᲣᲠᲐ
-
Edmund Husserl — Ideen zu einer reinen Phänomenologie (1913)
-
Martin Heidegger — Sein und Zeit (1963)
-
Bert Hellinger — Ordnungen der Liebe (1994)
-
Eva Madelung — Die Stellung der systembezogenen Psychotherapie Bert Hellingers (1998)
-
Gunthard Weber (Hrsg.) — Praxis des Familien-Stellens (1998)
-
G. Roth — Das Gehirn und seine Wirklichkeit (1994)
-
Helm Stierlin — Das Spiel mit Unterschieden (1992)